De komende tijd zullen we updates gaan geven over de lopende NWA-projecten. Als eerste het project ‘Didactiek van de Hoop’, een methodiek voor lesgeven in duurzaamheid:
De Didactiek van de Hoop, zo hebben we ons project genoemd en dat bleek een titel die bij veel docenten weerklank vond. Hoe geef je les over duurzaamheid in tijden waarin de toekomst ons allerminst rooskleurig wordt voorgelegd? Jongeren van nu hoeven maar online te gaan en zien nieuws over de heetste zomer ooit gemeten, de impact van vervuiling en achterblijven van duurzame acties. Geen wonder dat een aanzienlijk deel van de jongeren lijdt aan eco-stress. Voor een ander deel van de jongeren is het te veel: zij haken af.
We spraken in ons project veelvuldig met docenten (vanuit onze scope hoofdzakelijk HAVO/VWO Aardrijkskunde docenten) met een sterke interesse in het lesgeven over duurzaamheid. Zij laten zien te worstelen met een soms gevoeld pessimisme over de toekomst, maar met hun zorgen de jongeren ook niet te veel te willen beïnvloeden en te verlammen. De Didactiek van de Hoop is daarmee een aansprekende methodiek. We richten ons hierbij op een hoop die niet naïef is (“Klimaatverandering valt wel mee” of “We zullen echt niet zo snel last krijgen van de stijgende zeespiegel”), of passief (“De regering gaat het wel oplossen” of “Er komen wel technologieën waardoor de uitstoot afneemt”). In plaats daarvan proberen we ‘actieve hoop’ te stimuleren. Joanna Macy definieert dit als: “Een actieve hoop komt voort uit begrip van de situatie en de onzekerheid van de toekomst, maar met een gevoel van handelingsperspectief en overtuiging dat in actie komen ertoe doet.”
Het projectteam: (v.l.n.r.) Andrik Becht (Universiteit Utrecht, projectleider, Faculteit Sociale Wetenschappen), Tim Favier (Universiteit Utrecht, Faculteit Geowetenschappen), Frank Goethals (Stichting Technotrend) en Mark Boode (Stichting Technotrend). “Toekomstdenken – daar zit muziek in!”
Lesvormen Didactiek van de Hoop ontwikkeld
In ons project hebben we vijf lesvormen (door)ontwikkeld waarin ‘toekomstdenken’ centraal staat, en die aanzetten tot een actieve hoop. Leerlingen ontdekken dat de toekomst niet vaststaat, maar wordt bepaald door het handelen in het heden. Ze beseffen dat de toekomst meerdere vormen kan hebben, en dat het interessant en leuk is om je daarin in te verdiepen. Het nodigt uit tot reflectie (hoe verwacht ik dat de toekomst eruitziet, en hoe wil ik eigenlijk dat die eruitziet?) en goede gesprekken in de klas. De lesvormen stimuleren tot het verbeelden van de toekomst, wat een goede oefening is in creativiteit, reflectie, samenwerken en verbeeldingskracht.
De vijf lesvormen zijn;
Waar Sta Je: een klassengesprek over toekomstbeelden en invloed, middels een opstelling in vier kwadranten.
Dagboek van de Toekomst: leerlingen schrijven in essayvorm een dag in het leven die aansluit bij één van de vier toekomstscenario’s die zijn ontwikkeld door het Planbureau voor de Leefomgeving: hoe ziet je leven eruit als grote bedrijven meer macht krijgen? Als individualisering en technologisering doorgaan? Als we kiezen voor groen en rust? Als mensen meer behoefte krijgen aan kleinschaligheid en lokale contacten?
City2040 game: een app met challenges waarin leerlingen in groepjes in hun (stedelijke) woonplaats op onderzoek gaan aan de hand van challenges. Ze bedenken ook zelf ideeën om de stad groener en duurzamer te maken, en gaan zo met elkaar in competitie.
Tijdlijnen voor NL: leerlingen leren vanuit een gekozen thema (bijvoorbeeld energie of water) over ontwikkelingen uit het verleden en vertalen zo het heden naar een verwachte toekomst.
Reisgids van de Toekomst: een praktijkopdracht met eindpresentatie waarin leerlingen een zelfgekozen duurzame toekomstbestemming en het tijdspad vanaf nu uitwerken in de vorm van een reisgids/vakantiebeurs/vlog. Daarvoor doen ze onderzoek naar ontwikkelingen in het nu, bestaande toekomstverkenningen en hun eigen ideaal voor die toekomst.
Deelnemers aan het symposium ‘opgroeien in een opwarmend klimaat’ kiezen een plek in de ruimte op basis van de vraag ‘voel je optimisme danwel pessimisme over de toekomst’ en gaan met elkaar in gesprek.
Longitudinale studie
Zeven scholen sloten zich aan bij de longitudinale studie die we uitvoeren in het kader van dit onderzoeksproject. Deze scholen gingen aan de slag met één of meer lesvormen uit bovenstaande opsomming. De leerlingen in de betrokken klassen gaven op drie momenten via een vragenlijst informatie over hun houding en gedrag t.a.v. duurzaamheid; eenmaal voordat de lesvorm(en) werd toegepast (meetmoment 1) en eenmaal kort daarna (meetmoment 2). Meetmoment 3 wordt momenteel uitgevoerd.
Bij de eerste meting hebben meer dan 300 leerlingen de vragenlijst ingevuld. Uit de dataset in deze studie zien we hoe het onderwerp bij de jongeren leeft, wat hun (zelfgerapporteerde) gedrag is en welke invloed de Didactiek van de Hoop hierop heeft. Deze zomer en dit najaar onderzoeken we de data en kunnen we rapporteren of de lesvormen inderdaad een toename in gevoelde hoop en handelingsperspectief hebben opgeleverd.
Workshops Didactiek van de Hoop
In ons project hebben we tot nu toe 10 workshops georganiseerd voor docenten, waarin we de achtergronden en didactische principes van de “Didactiek van de hoop” hebben besproken. Ook hebben de docenten kennisgemaakt met de werkvormen van De Didactiek van de Hoop, zodat ze ze zelf kunnen gaan uitproberen. We waren onder andere aanwezig op de KNAG-onderwijsdag voor aardrijkskunde docenten in november 2023 en op het symposium ‘Opgroeien in een opwarmend klimaat’ van Universiteit Utrecht in februari 2024. In deze workshops konden docenten zelf ervaren hoe het is om de werkvormen te doen en spraken we met elkaar over hoe dit in de klas als docent in te zetten. Docenten waren over het algemeen (zeer) positief over de werkvormen en zien de vormen als goed bruikbaar en complementair voor in de klas. We zagen dat het VMBO-onderwijs een aanpassing vraagt, en willen dit in een vervolgtraject gaan realiseren. Een belangrijke conclusie was ook dat de Didactiek van de Hoop via het aan de slag gaan en reflecteren over de toekomst ook helpt om het onderwerp duurzaamheid & klimaat dichter bij de leerlingen te brengen. Het denken over de toekomst is namelijk uitdagend en prikkelt – daar vindt iedereen wel wat van. Duurzaamheid kwam in dat kielzog gemakkelijk(er) aan bod. Met de praktijkervaringen van docenten maken we ons materiaal (nog) beter bruikbaar voor de onderwijspraktijk.
Op deze website staat meer informatie over de Didactiek van de Hoop, en worden de lesmaterialen beschreven. Deze lesmaterialen zijn vrij opvraagbaar.
Scholen en anderen kunnen een training in toekomstdenken aanvragen via de Nederlandse Academie voor Duurzaam Onderwijs. In 2,5u krijgt hierin een groep van 10-25 docenten uitleg in de theorie en uitleg en ervaring in de lesvormen.
50 docenten volgen de workshop ‘Didactiek van de Hoop’ op de KNAG-dag 2023.