Leesonderwijs herontwerpen in digitale tijden

Na de zomer van 2023 ging onder de vleugels van de NWA-route Jeugd het onderzoeksproject ‘LeesEvolutie’ van start, gericht op het verbeteren van leesonderwijs in Nederland in digitale tijden. Els Stronks leidt het project en praat ons bij over een cruciaal thema dat al het leesonderzoek op scherp zet: generatieve AI, zoals ChatGPT en andere chatbots die bijvoorbeeld héél goede samenvattingen maken van boeken die je niet hebt gelezen.

“De opkomst van AI maakt de urgentie van dit project alleen maar groter,” vindt Els Stronks. Met het onderzoeksproject “LeesEvolutie” wil ze samen met meer dan dertig consortiumpartners verklaren en oplossen dat Nederlandse leerlingen volgens internationale peilingen steeds slechter en minder lezen. “Dat is nu relevanter dan ooit. Want generatieve AI maakt het wel heel verleidelijk om geen enkel (e-)boek meer open te slaan.”

Terug naar de basis
De leesvaardigheid in Nederland holt achteruit. Al jaren volgen nieuwe lesmethodes en interventies elkaar op, zonder het gehoopte resultaat. Dit onderzoek gaat terug naar de basis: waarom lezen mensen, vooral jonge mensen? Hoe maken we een onderwijsklimaat dat ze in de ontwikkeling van leesgedrag en leesvaardigheid steunt en belezen lezers van ze maakt? In een artikel dat eerder verscheen legde Els uit dat een belangrijk deel van het probleem is dat we in Nederland een scheiding hebben aangebracht tussen zakelijk en literair lezen: “Om goed te leren lezen, helpt het leeskilometers te maken, en dat gaat het beste met (dikke) boeken die ervoor gemaakt zijn je aandacht lang vast te houden. Om goed te leren lezen heb je ook instructies over lezen nodig zoals die in begrijpend lezen worden gegeven. Instructies aan kilometers maken koppelen is wellicht effectiever dan ze los te koppelen zoals nu veelal gebeurt.”

Leren van de praktijk
De onderzoekers hebben in de eerste fase gewerkt aan een nieuw basismodel waarin alle termen en vakkennis van de verschillende wetenschappelijke disciplines die horen bij literair lezen en zakelijke lezen zijn samengebracht en geordend “Op basis van dit nieuwe model gaan we de onderwijspraktijk herontwerpen en inrichten, samen met uitgevers en docentenopleidingen,” legt Els uit.

“In de praktijk wordt al succesvol geëxperimenteerd”

Het werken aan dat nieuwe basismodel gebeurt in en met de praktijk. Te beginnen bij scholen waar leerlingen veel problemen hadden met begrijpend lezen. Els: “Op die plekken wordt vaak al succesvol geëxperimenteerd, daar willen we van leren. Er worden op die scholen weer meer leeskilometers gemaakt en de leesinstructie is uitgebreid met aanwijzingen over het verwerken van de inhoud van teksten.”

ChatGPT
De eerste fase van dit grote leesonderzoek liep vrijwel gelijk op met de opkomst van chatbots zoals ChatGPT. Els: “We voelden al wel aankomen dat we daar iets mee moesten. Het basismodel dat we nu hebben ontwikkeld, daar moeten we de factor AI nog aan toevoegen. Dat is een lastige opgave, omdat we voor dit deel van het model niet kunnen voortbouwen op bestaand wetenschappelijk onderzoek uit de verschillende disciplines.”

“We hebben te maken met een koloniserend AI-systeem”

Els  wijst erop dat er vanaf het begin ook informatici meewerken aan het project. Zoals Mehdi Dastani (UU, red.). “Toen we discussieerden over de toekomst van het lezen, zei hij: “Of we het leuk vinden of niet, we hebben te maken met een koloniserend AI-systeem. Het is invasief, er is geen aspect van het leven meer wat niet door AI wordt geraakt in moderne samenlevingen. Ook in het onderwijs. Voor de leesexperts ligt er dus de vraag hoe ze de waarde die mensen hechten aan lezen kunnen behouden in het leesonderwijs, tegenover dat wat het AI-systeem de lezer opdringt.”

Vernietigend
Els: “We kunnen  niet alleen maar angstig  doen over AI, het is er nu eenmaal dus we moeten antwoorden zoeken. In de aanvraag voor de onderzoekssubsidie hebben we het faciliterende karakter van AI meegenomen, maar we zien door het gebruik van chatbots nu ook het invasieve en in potentie zelfs vernietigende karakter ervan. Juist als het over lezen gaat. Want AI is taal, als het om chatbots gaat. Het maakt de urgentie alleen maar groter om – zoals we al van plan waren – terug te gaan naar de basis van lezen. Naar de menselijke waarde van lezen: waarom lezen mensen, en vooral jonge mensen? Dat moeten we in kaart brengen. Het basismodel dat we nu aan het maken zijn, moet de complexiteit van lezen in beeld brengen, maar ook hoe het zich verhoudt tot AI én ertegen bestand is.”

Omslachtig
Om een voorbeeld te noemen van het invasieve karakter schetst Els hoe leerlingen niet langer zoekmachines zoals Google gebruiken. “Want dan vind je allerlei bronnen en moet je selecteren, prioriteren en zelf samenvatten. Dat is veel omslachtiger dan een chatbot gebruiken: die vat alle informatie voor je samen. Dus je verliest veelal de perspectieven die in de bronnenverzameling zitten die zoekmachines voor je maken. De leerlingen lezen per saldo weer minder. En ze lezen eendimensionale teksten waar de chatbot al lijn in heeft gebracht.”

“Leerlingen gebruiken Google niet meer.”

“De grote vraag is dan: waar willen we onszelf precies tegen beschermen? En vooral: welk gedrag wil je behouden? Op het gebied van schrijfonderwijs zijn docenten en scholen al heel actief bezig met die vraag. Leerlingen moeten nu in het onderwijs bijvoorbeeld aan gaan geven wat ze zelf gedaan hebben en wat de chatbot gedaan heeft. En scholen beginnen weer met leerlingen op school te laten schrijven.”

Perspectieven
Dit grote zes jaar durende onderzoek is onderdeel van de Nationale Wetenschapsagenda (NWA). Els legt uit dat dat meer is dan alleen een geldschieter. “Bij de NWA gaat het om de vraag hoe de wetenschap de samenleving dient. Om onder de vlag van de NWA onderzoek te mogen doen, moet je met partijen samenwerken die zich vanuit verschillende perspectieven met een probleem bezighouden. Voorheen deden we van alles los van elkaar: docenten, schoolbestuurders, lerarenopleiders, methodemakers, toetsmakers, beleidsmedewerkers, onderzoekers. Dat was veel ingewikkelder. Dan was je elkaar steeds aan het overtuigen van het belang van je eigen perspectief, opdat dat niet ondergesneeuwd zou raken. Dit is nu voor het eerst dat al deze partijen samenwerken. En gelukkig blijken we de goede partijen in het consortium te hebben: onze samenwerking met bijvoorbeeld informatici en juristen blijkt nu van nog grotere meerwaarde dan ze al was.”

Kijk hier wie de partners zijn in dit project

Praktijk
“Maar je werkt vooral samen vanuit de onderwijspraktijk,” benadrukt Els. “Vanaf het allereerste begin. En die onderwijspraktijk moet er uiteindelijk ook aantoonbaar beter van worden. Je ziet daar de continue worsteling met AI. Het leesonderwijs is er nóg meer door in beweging. Ik ben er blij mee dat we direct vanaf het begin open hebben gestaan voor nog meer partners: leerlingenbelangenverenigingen  bijvoorbeeld. Op elk moment kunnen praktijkpartners aankloppen met wat ze zien gebeuren in hun onderwijs. Zo moet het ook. Zij brengen dingen in die wij misschien niet op de radar hadden staan. Je voelt zo ook dat iedereen het beter wil doen. Dat iedereen de urgentie voelt om oplossingen te vinden voor het leesonderwijs.”

“Iedereen voelt de urgentie om oplossingen te vinden”

“AI betekent dus een stevige extra uitdaging, die we ten tijde van de aanvraag vooral als steun zagen, vanwege  handige apps, e-readers en games. Hoewel we wel al de macht van de grote EdTech-bedrijven zagen en het daarbij komende gevaar voor de onafhankelijkheid van scholen en docenten  signaleerden. Nu is er ook die andere kant van impact van AI-systemen op de individuele lezer. Vooralsnog is de opzet van het project is ertegen bestand. We hoeven het project niet om te gooien.  Maar het maakt de uitkomst wel lastiger: in hoeverre kunnen we oplossingen vinden tegen ontwikkelingen in de zeer nabije toekomst. Die ambitie is op zijn zachtst gezegd uitdagend, maar voor mij als historicus helpt het verleden ook wel. Toen de boekdrukkunst werd uitgevonden was er ook veel angst, maar ook het besef dat nieuwe infrastructuren nieuw leesonderwijs nodig maakten, maar het lezen op zichzelf niet irrelevant maakten. Dat is toen gelukt, en in zekere zin was dat ook de lezende mens tegen de boekmachine.”

Hier vind je het artikel met achtergrondinformatie dat bij de start van het project verscheen.